1.-Ինչ կացութիւն կը պարզէ այսօր հայ լեզուն Սփիւռքի մէջ
ա) Արեւմտահայեէնի կացութիւնը ըստ ինքեան, իբրեւ ազգայի լեզու
Այս տեսանկիւնէն դիտած` մեր բարբառը յետ-Եղեռնեան տարիներուն, գէթ առաջին տասնամեակներուն, ապրեցաւ աննախընթաց վերելք մը, որ շուքի մէջ կը ձգէր նախա-Եղեռնեան արեւմտահայերէնը: Մեր մամուլի լեզուն, սկսած Լիբանանէն, հասնելու համար Ֆրանսա ու մինչեւ Ամերիկա, Եգիպտոս եւայլք, շատ աւելի կիրթ ու մշակուած էր, քան Մասիսի, Արեւելքի, Ազատամարտի էջերուն: Սփիւռքի մէջ լոյս տեսնող գրական երկերը եւ այլ գործեր ոչինչ կը զիջին Զօհրապի, Երուխանի, Զարդարեանի լեզուին,-անշուշտ նկատի չունինք գեղարուեստական երեսը այս լեզուին,-չըսելու համար, որ շատ աւելի կուռ, վարժ ու սահուն եղած է Սփիւռքահայ գրական արեւմտահայերէնը, որուն մեծագոյն վարպետները մեր դասականներուն մէջ չէ որ պիտի փնտռենք, այլ մեր ժամանակներուն մէջ, յանձինս Մ. Իշխանի, Անդրանիկ Ծառուկեանի, Վահէ Վահեանի, Շաւարշ Նարդունիի, Բենիամին Թաշեանի, մանաւանդ այս վերջինին, որուն լեզուն ադամանդի պէս տոկուն է ու պսպղուն: Եւ վերջապէս, ունեցած ենք, այսօր ալ ունինք, հրաշալի հայերէն խօսողներ` քարոզիչներ, դասախօսներ, ուսուցիչներ, մինչեւ իսկ երբեմն շատ սովորական մարդիկ, որոնց հայերէնին ի լուր կը խայտայ հոգիդ, եւ որ շատ հեռուէն կը գերազանցէ Պոլսոյ հայերէնը: Այս բոլորը կը հաստատեն, որ արեւմտահայերենը ըստ ինքեան իբրեւ ազգային լեզու, անարգել շարունակած է իր բարեշրջումը:
բ) Ինչ որ, սակայն, 180 աստիճան կը հակադրուի այս պայծառ իրականութեան, այն է, որ մենք այս ժառանգութիւնը պահպանելու շատ մեծ դժուարութիւն ունինք ներկայիս, եւ կարծէք ահա այսօրուան ակնարկած ըլլար Թէքէեան, երբ կը գրէր.
«Լեզուն, որով գրեցի, երկրի երեսը քիչեր կը կարդային զայն արդէն, ու պակսեցան անոնք ալ»:
1.-Տունը: Երեխան իր առաջին բառը տան մէջ կը սորվի եւ առաջին նախադասութիւնը իր տան մէջ կ’արտասանէ: Իր առաջին զրուցակիցը մայրն է: Եւ ամէն ինչ կը սկսի այս մեկնակէտէն: Երեխային մօտ լեզուին «տիրապետութիւնը» կը սկսի մօրը հետ զրուցելով, երբ մայրը նաեւ առաջին սրբագրող ուսուցիչն է երեխային: Ամէնօրեայ զրոյցը կը վերածուի դասաւանդութեան, երբ մայրը գիտէ երեխային պատմել, անոր համար ընթերցել, եւ հարցում-պատասխանով հետաքրքրութիւնը շարժել երեխային եւ խթանել զայն որ ճիշդ խօսի ու ճիշդ արտայայտէ ինքզինք:
Տան մէջ, մանաւանդ մինչեւ հինգ-վեց տարիքը, երեխան հեռու պետք է պահել հեռուստացոյցէն: Գիտական հետազոտութիւններու վերջին տուեալները կը ժխտեն այն կարծիքը, թէ` հեռուստացոյցի դիմաց երեխան «լեզու կը սորվի»: Ընդհակառակը, կ’ըսեն գիտնականները, հեռուստացոյցը կ’արգելակէ երեխային իմացական կարողականութեան աճը, ինչ որ իր ժխտական ազդեցութիւնը կրնայ ունենալ անոր մինչեւ իսկ գոլէճական տարիներու ուսման:
Բ.- Ի՞նչ են հայ լեզուի խաթարման եւ ընդհանուր նահանջի գլխաւոր պատճառները
1.-Անգիտացումը մայրենի լեզուին եւ ազգային մշակոյթին դերին ու կարեւորութեան` ամբողջական հայը պատրաստելու գործին մէջ:
ա) Անգիտութիւնը` թէ ինչ է կապը անհատին մտածելու կարողութեան եւ լեզուի իմացութեան: Լեզու եւ իմացական մակարդակ կը զարգանան դրական փոխազդեցութեամբ: Եւ հոս` ճակատագրական նշանակութիւնը մայրենի լեզուին, որուն որակաւոր իմացումը ոչ միայն կը նպաստէ ենթակային մտածելու որակաւորումին, բայց նաեւ այլ լեզուներ աւելի արագ եւ ճշգրիտ սորվելուն:
բ) Անգիտութիւնը` թէ հայերէնի ճիշդ եւ որակաւոր իմացումը մեծապէս կը նպաստէ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը աւելի լաւ հասկնալուն: Լեզուն յաճախ բանալի դեր կը խաղայ պատմութեան հանգոյցները քակելու:
2.-Քաղքենիացումը-սնոպիզմը.-Հայերէն չիմանալը կամ չգործածելը սկսեր է… զարգացած մարդ ըլլալու չափանիշ դառնալ: Հիւանդութիւնը հասեր է աշակերտներուն եւ ուսանողներուն: Եւ հոս նաեւ մեծ մեծամասնութեան անգիտութիւնը, թէ երբ օտար լեզուներով կը բարբառին, որքան հեռու են անոնց ճիշդ գործածութենէն:
Ա.-Ի՞նչ կացութիւն կը պարզէ այսօր հայ լեզուն Հայաստանի եւ Սփյուռքի մէջ
Լեզուները կ’ապրին զիրենք խօսող ժողովուրդներու ճակատագրով. կը նշանակէ` լեզուի մը ճակատագիրը անմիջականօրէն կապուած է զինք գործածող ժողովուրդի ճակատագրին:
Երբ կենդանի է ժողովուրդը, կենսունակ եւ ստեղծագործ, կենսունակ ու բարգաւաճման ճանապարհի վրայ է նաեւ անոր լեզուն: Այlապէս… ֆիզիքապէս ապառողջ, ծնունդէ զերծ կամ զերօ նուազ աճ արձանագրող եւ իմացական կեանքով լճացած ժողովուրդի մը լեզուն, մահուան դատակնիքով` կը սկսի իր նահանջը:
Ցեղագրական ու լեզուագիտական վերջին հետազօտութիւուններու եզրակացութեամբ, մինչև 2010 թ., այժմ աշխարհի եօթ հազար խօսակցական լեզուներուն կէսը` դատապարտուած է մահուան:
Սովորական է, որ ամեն մի ժողովուրդ զարգացման միևնույն փուլում ունենա մեկ գրական լեզու: Սակայն պատմական հանգամանքները դասավորվել են այնպես, որ մենք նոր ժամանակներում ունենք երկու գրական լեզու. միևնույն «աշխարհաբար» անվան տակ հասկանում են թե՛ արևմտահայ և թե՛ արևելահայ գրական լեզուները: Իհարկե, դրանց տարբերությունն այնքան չէ, որ արևմտահայ գրական լեզվին տիրապետող մարդը չկարողանա հասկանալ արևելահայերենը, և արևելահայերենին տիրապետողը` արևմտահայերենին: Այս պատճառով է, որ մենք հաճախ ասում ենք, թե գործ ունենք միևնույն աշխարհաբարի երկու ճյուղի կամ երկու տարբերակի հետ: Սակայն փաստն այն է, որ մենք ունենք երկու գրական լեզու, որոնցից յուրաքանչյուրը զարգացել է իր ինքնուրույն ճանապարհով, կանոնարկվել մյուսից անկախ:
Կարող են հարցնել` ուրիշ ժողովուրդների պատմության մեջ կա՞ն այսպիսի դեպքեր, թե՞ միայն հայերենն է այսպես երկատված: Պատասխանենք, որ այդպիսի լեզուներ կան:
«Միջին հայերեն» անվանումը լայն գործածություն է ստացել միայն մեզնից ոչ շատ հեռու ժամանակներում: Մինչ այդ այն կամ լավ չի տարբերակվել, կամ հանդես է եկել «նախնյաց ռամկորեն», «կիլիկյան հայերեն», «ստորին դարերի լեզու» և այլ անունների տակ: «Միջին հայերեն» անվանումը, բնականաբար, գիտական տեսակետից ավելի ճիշտ է. այն ցույց է տալիս, որ հայոց լեզվի զարգացման հետևողական ընթացքի մեջ միջին հայերենը կազմում է կապող օղակ հին հայերենի և նոր հայերենի միջև:
Ովքեր ծանոթանում են գրաբարի տեքստերին և նկատում ժամանակակից տեքստերից նրանց ունեցած լեզվական նշանակալից տարբերությունները, հաճախ հարց են տալիս` գրաբարը եղե՞լ է երբևէ խոսակցական լեզու, և այդ լեզվով արդյոք երբևէ խոսե՞լ են: Նույնիսկ գիտական գրականության մեջ փորձեր են եղել ժխտելու գրաբարի` ժամանակին խոսակցական լեզու լինելու փաստը:
Ի՞նչ կարելի է ասել այս հարցի մասին: Արդեն ասվել է, որ «գրաբար» ասելով պետք է հասկանալ հին շրջանի, մասնավորապես 5-րդ դարի գրական լեզուն: Սա նշանակում է` հին շրջանում և հատկապես այդ շրջանի սկզբին` 5-րդ դարում, գործածվող հայերեն խոսակցական լեզուն է, որի գրի առնվելով հետագայում «գրի լեզու» հանդես է եկել «գրաբար» անվան տակ: Այսպիսով, կասկած չի կարող լինել, որ գրաբարը ոչ միայն բարձրացել է որպես գրական լեզու խոսակցական հիմքի վրա, այլև որպես գրական լեզու ունեցել է իր խոսակցական` բանավոր տարբերակը: Ակնհայտ է, որ հին շրջանի խոսակցական լեզուն իր գրի առնվելու ժամանակ եղել է մոտավորապես այնպիսին, ինչպիսին հանդիպում է այդ ժամանակվա գրավոր տեքստերում: Սակայն այս դրույթը չի կարելի տառացի հասկանալ և կարիք է զգում բացատրության:
Ձեզ ենք ներկայացնում Հ.Մխիթարյանի «Հայերենի կետադրության համառոտ պատմություն» աշխատանքը, որում մանրամասն ներկայացված են նաև հայերեն ձեռագրերում կիրառված կետադրական նշանները:
Աշխատանքի էլեկտրոնային տարբերակը պատրաստելու և մեզ փոխանցելու համար հատուկ շնորհակալություն ենք հայտնում Մատենադարանի ասպիրանտ Գոհար Գրիգորյանին:
Երզնկյան, Ռ. Ա. (2010) Դարձվածների ոճական արժեքը Համո Սահյանի պոեզիայում. Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների, № 1-2 . pp. 367-373. ISSN 0320-8117
Великий мастер слова Амо Сагиян в своем поэтическом творчестве часто использовал фразеологические обороты, придающие слову метафоричность. Большая часть используемых им фразеологизмов имеет фольклорную основу, помимо этого есть фразеологизмы-неологизмы, созданные самим поэтом.
