Զրույցներ լեզվի մասին բաժնի նյութերը։

Իմ սիրելի ընթերցող, ինչ մեղքս թաքցնեմ, երեկվանից զբաղված եմ այս նյութի նախաբանը գրելով ու ջնջելով։ Թեման մեր լեզվի այսօրվա վիճակն է՝ թերևս մեր ամենագլխավոր խնդիրը, բայց արի ու տես, որ քարկապ ընկա ու չկարողացա անգամ երկու տող գրել։ Մի կողմից էլ մտածում եմ, ախր ես ո՞վ եմ, որ ձեզ պիտի ասեմ, թե ինչ լեզու է Աստված դրել մեր բերանում և մի հատ էլ խորհուրդ տամ, թե ոնց վարվեք Աստվածային այդ լեզվի ու գրի հետ։ Գրողը գրել, գնացել է. ամենավերջինը Հրանտ Մաթևոսյանն էր, ով, ցավոք սրտի, բոլորովին էլ ոչ ինձ տված հարցազրույցում, ասում է.«Ի վերջո, լեզվական տարբեր մարզերի միությունն է ամբողջական լեզուն՝ վարչական, բանակի, գործարանային, փողոցային, տարբեր ժարգոններ: Ռազմական արդյունաբերություն չունես՝ ուրեմն չունես այդ մարզի բառամթերքը, գրասենյակներդ աշխատում են այլ լեզուներով՝ ուրեմն աղքատանում է ամբողջ լեզուդ: Այլ չափումներում է ապրում այսօր հայոց լեզուն, մտավորականությունը և ժողովուրդը: Լեզվով ապրում, լեզուն հարստացնում, այն գործառնության մեջ է դնում ազգի մի չնչին մասը: Մնացածը այլ գործի են և, փաստորեն, հայերենի որդիները չեն»։ Հիմա, որ կրկին կարդում եմ իմ ու գրող, թարգմանիչ Գևորգ Գիլանցի զրույցը, զգում եմ, որ այնտեղ Մաթևոսյանը կար, մի քիչ մեզնով արված, ուրիշ, բայց ինքն է։ Միգուցե այն պատճառով, որ Գիլանցն առաջարկեց գրավոր զրուցել, իսկ գրի հետ միշտ ձեռքով կանչում ես Նրանց։ Այնպես որ, ներող եղիր, իմ եղբայր Գիլանց, որ քո գիրն էլ իմի հետ այստեղից ջնջելով գնացի ու կանչվածը դարձյալ Նա էր.«Երեկ էր դա, չէ՞, դիմադրություն եղավ, ինքնագիտակցությունը խոսեց. ես պետք է ունենամ իմ ազգային կրոնը: Այդպես էլ այսօր է: Բացվելու է ինքնատարբերակման ուղին՝ իմ տառը քո տառից տգեղ չի լինելու, իմ բանաստեղծությունը քոնից լավն է լինելու: Վիճակն այս է, ուղին այս է: Մեր ժամանակներում ետ մնալով, մեր ժամանակներ շուտ մտած ազգերին ուսուցիչ անելով, այդուհանդերձ, նրանց «դավաճանելու» ենք: Մենք նրանց երթի մեջ չենք: «Կդավաճանենք», ինչպես միշտ ենք արել, միշտ չենք ձուլվի: Վերադարձ է լինելու ինքներս մեզ:»
Շարունակությունը →

Չկարծեք, թե լավ խոսքը բոլոր մարդիկ նույն կերպ են հասկանում: Կան մարդիկ, որ լավ խոսքը, գրավոր լինի թե բանավոր, համարում են ճոխ, փարթամ խոսքը` դժվար մատչելի բառերով: Մարդիկ էլ կան, որ հավանում են պարզ, հասարակ, ամենքին հասկանալի խոսքը: Ոմանց մաքուր գրական խոսքն է դուր գալիս, ոմանց էլ` ժողովրդական ոճերով, նույնիսկ բարբառային դարձվածքներով համեմված խոսքը: Ճաշակի հարց է:

Այստեղ են ասել` ճաշակի մասին չեն վիճում (թեև շատ հաճախ վիճում են և այլ էլ` կրքոտ ու անզիջում): Ինչպես էլ որ լինի` լավ խոսքն ունի մի նշան, մի հատկանիշ, որ անվիճելի է, պարտադիր` բոլոր ճաշակների համար: Ճիշտ է, լավ խոսքի պայմանները շատ են և բոլորն էլ կարևոր, բայց կա մի պայման, որ կարևոր է ամենից ավելի:

Շարունակությունը →

(հատված)

Որովհետև առարկաներից ոչ մեկի տված հմտությունը մեզ այնքան պետք չի գալիս մեր ամբողջ կյանքում, մեզ չի ուղեկցում այնքան համառորեն, որքան լեզուն:

Որովհետև մեր ամբողջ կյանքում մենք լողում ենք լեզվական իրադրությունների մեջ` համոզում ենք ու համոզվում, սիրում ենք ու ատում, հուզում ենք ու հուզվում, կռվում ենք ու հաշտվում, խնդրում ենք ու մերժում` ամեն ինչ լեզվի միջոցով:

Ի՞նչ կասկած, մաթեմատիկա, քիմիա, ֆիզիկա, կենսաբանություն, պատմություն և այլն, բոլորն էլ հարկավոր, իրենց անփոխարինելի կարևորությունն ունեցող առարկաներ են: Բայց, նախ և առաջ, դրանք նույնպես լեզու են, լեզվով են բացատրվում (բանաձևերն իրենց հերթին), լեզվով են հասկացվում, լեզվով են արտահայտվում, և որքան ստույգ ու տպավորիչ` այնքան լավ: Եթե մի բան ստույգ չես բացատրում, ուրեմն ստույգ չգիտես: (Ահա ինչու չպիտի կարծել, թե լեզվի ուսուցումը միայն լեզվի ուսուցչի գործն է, դա վերաբերում է բոլոր առարկաների ուսուցիչներին անխտիր: Բայց դրա մասին քիչ հետո):

Շարունակությունը →

Չգիտեմ նույնիսկ ի՞նչ անուն տալ այդ խաղերին, բայց կարևորն էությունն է: Երկուսն էլ շատ հետաքրքիր են ու օգտակար և, հավանորեն, շատերին ծանոթ:

Մեկի կարգը հատևյալն է. երկու կամ մի քանի հոգի ընտրում են մի որևէ բառ. հետո ամեն մեկն առանձին բառեր է կազմում մայր բառի մեջ եղած տառերով: Ասենք, թե ընտրեցինք նորակառույց բառը, ի՞նչ բառեր կարելի է կազմել դրա մեջ եղած տառերից: Նոր-ն ու կառույց-ն իսկույն երևում են, բայց հետո գալիս են ակ, ակն, ական, ակնոցն, այց, այր, արան, կար, կոր, կռան, կու, ուրց, ուրան, ունկ, յար, ցան…   Տեսնո՞ւմ եք ինչքան բառեր դուրս եկան, շատ հնարավոր է, որ ես բոլոր բառերը չգտա, փորձեցեք ավելացնել:

Շարունակությունը →

Զիս պահապան հրեշտակ հայ լեզվին կկոչեք. ո՜ւր էր

թե ունենայի հրեշտակի մը թևերն ու թռիչքը, թռչեի

հասնեի քաղաքե քաղաք, դռնե դուռ, և ամեն հայու սրտին

մեջ հրդեհներ հանեի, հայ լեզուն սիրելու, գգվելու, անոր վրա գուրգուրալու:

Արսեն Ղազիկյան

Ինչո՞ւ ենք սիրում հայոց լեզուն, ինչո՞ւ ենք այդ լեզուն կոչում մայրենի:

Գուցե պատճառն այն է, որ մեր լսած առաջին բառերը, առաջին կաթոգին խոսքերը, օրորոցային երգերը մեր մորի՞ց ենք լսում և դրա՞ շնորհիվ է, որ հայոց լեզուն մեզ համար դառնում է նույնքան հարազատ, որքան մայրը:

Շարունակությունը →

Դրա համար պետք է այնպես անենք, որ մեր խոսքը գրավիչ լինի և՛ բովանդակությամբ, և՛ ձևով:

Գիտենք, որ աշխարհիս երեսին ամեն ինչ ունի բովանդակություն ու ձև: Իմանանք նաև, որ այս հարաբերության մեջ առաջինն է գերիշխողը, բովանդակությունն է հուշում, թելադրում, որոշում ձևը: Բայց ձևն էլ իր անդրադարձն ունի բովանդակության մեջ:

Հիմա այս երևույթը մասնավորեցնենք խոսքի վրա:

Բովանդակությունը մեր խոսքի (զրույցի, ճառի, ելույթի) ասելիքն է` ի՞նչ ես ուզում ասել: Եվ եթե ասելիք չունես` ավելի լավ է լռել, քանի որ, միևնույն է, քեզ ուշադիր չեն լսի, ինչքան էլ գեղեցիկ ձևով խոսես, միևնույն է քո խոսքը կլինի վատ. «Եթե ասելու բան չկա,- գրել է Վոլտերը,-միշտ էլ վատ են խոսում»:

Բայց մեկին կարող է թվալ, թե ինքն ասելիք ունի. նա վստահորեն կմոտենա ամբիոնին, և շատ չանցած կերևա, որ չունի ասելիք կամ դա այնքան աննշան բան է, որի համար չարժեր հասարակության ժամանակը խլել: Մարդկանց լսում են այնքան ավելի ուշադիր, որքան կարևոր են, թարմ են նրա հայտնած գաղափարները:

Շարունակությունը →

Ռուբեն Հակոբյան (Թարումյան),
Տառաստեղծ

Թվայնացում. լեզուն՝ Համացանցում կամ, Հայոց լեզուն թվանշային դարաշրջանում

Իմ ելույթը չի վերաբերում ազգ-լեզու հարաբերություններին, սակայն առիթը չեմ կարող բաց թողնել արտահայտելու իմ այն պնդումը, որ լեզուն ազգորոշիչ հատկություններից մեկը չէ այլ… միակ այդպիսի հատկությունն է։ Այսինքն մարդու ազգությունը որոշվում է միայն ու միայն լեզվով։ Ժամանակին դա բանաստեղծական խորաթափանցությամբ արձանագրել է Համո Սահյանը («Մեր լեզուն մենք ենք որ կանք… Ի՞նչ ունենք էլ աշխարհում, Որ այսքան մերը լինի»։) Այդ փաստի գիտակցումը լավագույնս պահպանվել է (կամ ավելի ճիշտ, մինչեւ վերջերս դեռ պահպանվում էր) ռուսաց լեզվամտածողությունում, ուր այդ երկու հասկացությունները արտահայտվում են միեւնույն յազիկ բառով, որտեղից է նաեւ՝ յազիչեստվո՝ «հեթանոսություն»։
Շարունակությունը →

(Հատվածներ)

Սակայն լեզվի հարցում ամենից կարևորը լեզվի հիմքն է,

իսկ լեզվի հիմքը լեզվի համաձայնությունն , բառերի ու

նախադասությունների հարաբերությունն ու կապը:

Հովհ. Թումանյան

Բառերի ու նախադասությունների հարաբերությունն ու կապը… Ահա ընդամենը երկու բառերի հարաբերությունն ու կապը. սիրով` բնության հանդեպ, սիրով` դեպի բնությունը, սիրով` բնության նկատմամբ, բնության հանդեպ սիրով, բնության նկատմամբ սիրով, բնության սիրով: Ո՛րն է սրանցից նախընտրելին, ինչպե՞ս իմանալ: Տակավին 1951 թվականին Դերենիկ Դեմիրճյանը հարցնում էր. «Քեզ հաճելի չէ՞ այս երգը լսել, թե՞ քեզ համար հաճելի չէ: Քեզ չի՞ կարելի ուտել, թե՞ դու չես կարող ուտել… Քեզ չի՞ կարելի ձեռդ շարժել, թե՞ դու չես կարող ձեռդ շարժել» և ինքն էլ պատասխանում. «… չի կարելի պարզունակորեն վախենալ և ծիծաղել «Քեզ չի կարելի ուտել» ձևի վրա: Ոչ ոք ոչ ոքի չի ուտում: Խնդիրը տարբեր իմաստների մասին է և երկուսն էլ պետք է գործածել»[1]: Եվ … գործածում ենք, այդպես էլ մինչև հիմա չկողմնորոշվելով շատ ու շատ հարցերում, ընդհակառակը, ավելի ու ավելի խճճվելով կապակցության ու համաձայնության հետզհետե բարդացող բավիղներում: Ահա թե ինչպիսի «համադամներ» է մատուցում մեզ ժամանակակից լեզվագործածությունը. «Փողոցները վխտում են անտեր շներով» (Սով. գրակ.), «Ամեն ինչ շնչում է կինոյով» (Եր. Եր.), «Դուք կրկնվում եք, բարեկամս»: — Իմ փոխարեն Դուք էլ կկրկնվեիք» (հեռուստահաղորդումներից): «Ինքնատիպությամբ» սրանցից շատ էլ չեն տարբերվում այսօրինակ արտահայտությունները. «Տաս անգամ զանգահարեցի, մինչև ընկա քեզ վրա»: «Շնորհավորում եմ նոր պաշտոնով»: «Երկու ամիս բյուլետենի վրա էր» (բանավոր խոսք) և այլն: Ի վերջո, ի՞նչ է պատահել: Ամեն ինչ կարծես իր տեղում է` չկա արտառոց որևէ սխալ, բայց լեզուն կարծես գլխիվայր շրջած լինեն: Այո՛, լեզուն գլխիվայր շրջված, քանի որ հայաբառ ու հայատառ այս խոսքերը ըստ էության ամենևին էլ հայերեն չեն:

Շարունակությունը →

Հասարակության կողմից պաշտոնական եւ հրապարակային լեզվագործածությունը ենթակա է պետական վերահսկողության, որն իրականացվում է պետության կարգավորիչ տեսչություններով։ Հետեւաբար, լեզվական հարաբերությունների կարգավորումը, լեզվական մտածողության ինքնապաշտպանությունը պետության մենաշնորհն է եւ իրականացվում է օրենքի հիման վրա` պետական ծրագրով:

Շարունակությունը →

(Օտարաբանության վնասները)

Ազգությունը ունի յուր հոգին,

և այդ հոգին լեզուն է:

Միքայել Նալբանդյան

Որքան ավելի արագավազ ու համակողմանի է կյանքի առաջընթացը, այնքան ավելի շեշտակի է տեղի ունենում լեզվի հարստացումը նոր բառերով ու արտահայտություններով: Այդ տեսակետից անմրցակից է լեզուների պատմության արդի շրջանը: Կյանքի տարբեր բնագավառներում ծայր առած ամեն մի նորույթ մի երկրից մյուսն անցնելով, մի ազգից`  մյուսը, փոխանցում է նաև իր անվանումը կամ անհրաժեշտություն ստեղծում տվյալ երևույթն անվանելու սեփական լեզվամիջոցներով: Ահա թե ինչու ժամանակակից լեզուների մեջ այդպես հախուռն էնորաբանությունների հոսքը` լինեն դրանք օտարածին, թե ընդոծին: Հայտնի է նաև, որ տարբեր լեզուներ տարբեր հյուրընկալություն են ցուցաբերում օտար բառերի նկատմամբ:

Մեր մայրենին հնուց անտի լավ գիտենալով լեզվական փոխառությունների արժեքը` միաժամանակ օգտագործել է և այժմ էլ շռայլորեն օգտագործում է բառակազմության իր անհատնում հնարավորությունները: Փաստերը վկայում են, որ տերմինաշինության վերջին հիսնամյակը սրտաբաց օտարընկալությունից բացի բնորոշվում է սեփական միջոցներին ավելի ապավինելու հակումով: Մայրենի և օտար բառերի մրցության խնդիրը ի վերջո կարգավորում է լեզուն` համապատասխան իր բնույթին և զարգացման ներքին օրինաչափություններին, իսկ բառերը լեզվի մեջ հաստատվում են ամենօրյա գործածությամբ և կյանքի հրամայականով:

Շարունակությունը →